Q. తెలంగాణ జనాభా యొక్క లింగ నిష్పత్తి, వయస్సు, అక్షరాస్యత రేటు, మరియు పట్టణీకరణ వంటి ప్రధాన లక్షణాలను చర్చించండి. ఈ అంశాలు రాష్ట్ర సామాజిక-ఆర్థిక అభివృద్ధి మరియు విధాన రూపకల్పనలను ఎలా ప్రభావితం చేస్తాయో వివరించండి?

పరిచయం:
తెలంగాణ జనాభా అత్యంత వైవిధ్యమైనది—ఒకవైపు సమాచార సాంకేతికతలో వేగంగా అభివృద్ధి చెందుతున్న మహానగరం (హైదరాబాద్) ఉండగా, మరోవైపు అక్షరాస్యత మరియు ఆరోగ్య లోటుతో పోరాడుతున్న గిరిజన గ్రామీణ ప్రాంతాలు సహజీవనం చేస్తున్నాయి. పట్టణీకరణ సాంద్రతలో రాష్ట్రం నాల్గవ స్థానంలో (MoSPI 2023) ఉన్నప్పటికీ, స్త్రీల అక్షరాస్యత రేటు 57.9%, బాలల లింగ నిష్పత్తి, మరియు నిరుద్యోగం వంటి కీలకమైన జనాభా సవాళ్లును ఎదుర్కొంటుంది.

విషయం:
A. తెలంగాణలో లింగ నిష్పత్తి:
1. తెలంగాణలో లింగ నిష్పత్తి 1000 మంది పురుషులకు గాను 988 స్త్రీలు ఉన్నారు. ఇది జాతీయ సగటు (943) కంటే మెరుగైనది మరియు మితమైన లింగ సమతుల్యతను సూచిస్తుంది.
2. బాలల లింగ నిష్పత్తి (0–6 సంవత్సరాలు) 933గా ఉంది. ఇది గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో కొనసాగుతున్న లింగ పక్షపాతాన్ని సూచిస్తుంది.
3. జిల్లాల వారీగా చూస్తే, ఆదిలాబాద్ మరియు నల్గొండలో బాలల లింగ నిష్పత్తి తక్కువగా ఉంది. ఇది "బేటీ బచావో" వంటి పథకాల అమలుపై దృష్టి పెట్టాల్సిన అవసరాన్ని సూచిస్తుంది.
4. లింగ అసమానత స్త్రీల ఆరోగ్యం, విద్య, మరియు శ్రామిక శక్తిలో పాల్గొనడంపై ప్రభావం చూపుతుంది. ఇది సామాజిక రంగ ప్రాధాన్యతలను నిర్దేశిస్తుంది.
5. "కేసీఆర్ కిట్" మరియు "అమ్మ ఒడి" వంటి కార్యక్రమాలు తల్లి-బిడ్డ సంక్షేమాన్ని మెరుగుపరచడం మరియు జనాభా అసమానతలను సరిదిద్దడం లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నాయి.
B. జనాభా - వయస్సు కూర్పు:
1. శ్రామిక జనాభా (15–59 సంవత్సరాలు) 62% ఉంది. ఇది తెలంగాణ ఆర్థిక మరియు స్టార్టప్ ప్రోత్సాహానికి తోడ్పడుతుంది.
2. హైదరాబాద్ మరియు వరంగల్ వంటి పట్టణ-పారిశ్రామిక సమూహాల్లో యువ జనాభా సాంద్రత ఉత్పాదకతను పెంచుతుంది. 3. వృద్ధులు (60+ సంవత్సరాలు) 11% ఉన్నారు. ఇది వృద్ధాప్య సంరక్షణ మరియు పెరుగుతున్న పెన్షన్ల డిమాండ్ ను సూచిస్తుంది.
4. "టీఎస్-ఐపాస్", "టీ-హబ్", మరియు "రిచ్" వంటి యువత కేంద్రీకృత పథకాలు ఉపాధి మరియు ఆవిష్కరణలను ప్రోత్సహిస్తాయి.

C. రాష్ట్రంలో అక్షరాస్యత రేటు:
1. తెలంగాణ మొత్తం అక్షరాస్యత రేటు 66.5% (పురుషులు: 75%, స్త్రీలు: 58%). ఇది 14% లింగ వ్యత్యాసంతో ఉంది.
2. హైదరాబాద్ 80% కంటే ఎక్కువగా ఉండగా, గిరిజన ప్రాంతాలు (ఉదా., భద్రాద్రి కొత్తగూడెం) 50% కంటే తక్కువగా ఉన్నాయి.
3. గ్రామీణ-పట్టణ మరియు లింగ వ్యత్యాసాలు శ్రామిక శక్తి భాగస్వామ్యం మరియు డిజిటల్ అక్షరాస్యత ఫలితాలను ప్రభావితం చేస్తాయి.
4. "మన ఊరు మన బడి", "కేజీబీవీ", మరియు "తెలంగాణ స్టేట్ నాలెడ్జ్ మిషన్ (TSKM)" వంటి కార్యక్రమాలు ఈ వ్యత్యాసాలను తగ్గించేందుకు పనిచేస్తున్నాయి.
5. అక్షరాస్యత సంతానోత్పత్తి, ఆరోగ్య ప్రవర్తన, మరియు ఆర్థిక చలనశీలతపై నేరుగా ప్రభావం చూపుతుంది. ఇది మానవాభివృద్ధి విధానాలను రూపొందిస్తుంది.
D. పట్టణీకరణ ధోరణులు మరియు సామాజిక-ఆర్థిక ప్రభావం:
1. తెలంగాణ 38.9% పట్టణీకరణను కలిగి ఉంది. ఇది జాతీయ సగటు (31%) కంటే ఎక్కువ. అంతేగాక హైదరాబాద్ మెట్రోపాలిటన్ ప్రాంతం నేతృత్వంలో ఉంది.
2. పట్టణ వలసలు మరియు రియల్ ఎస్టేట్ విస్తరణ రంగారెడ్డి మరియు మేడ్చల్‌లో మౌలిక సదుపాయాలు మరియు గృహ నిర్మాణ ఒత్తిడిని సృష్టిస్తున్నాయి.
3. మురికివాడల వ్యాప్తి మరియు అనధికార నివాసాలు వంటివి పట్టణ సంక్షేమ పథకాలపై దృష్టి సారించాల్సిన అవసరాన్ని సూచిస్తాయి.
4. "పట్టణ ప్రగతి" మరియు "రెండు పడక గదుల ఇళ్ల పథకం" వంటి కార్యక్రమాలు పట్టణ ప్రాంత అసమానతను తగ్గించేందుకు ఉద్దేశించబడ్డాయి.
5. పట్టణ వృద్ధి రవాణా, ఉపాధి, కాలుష్యంపై ప్రభావం చూపుతుంది. దీనికోసం సమీకృత స్మార్ట్ పట్టణ ప్రణాళిక అవసరమవుతుంది.

ముగింపు:
2023–24లో, తెలంగాణ పట్టణ నెలవారీ తలసరి వినియోగ వ్యయం ₹8,978గా ఉంది, ఇది జాతీయ సగటు ₹6,996ని అధిగమించింది. ఈ విధమైన ఆర్థిక బలం ఉన్నప్పటికీ, గ్రామీణ-గిరిజన ప్రాంతాల్లో అక్షరాస్యత మరియు లింగ సమానత్వంలో వ్యత్యాసాలు కొనసాగుతున్నాయి. ఈ అంతరాలను తగ్గించడానికి విద్య, ఆరోగ్యం, మరియు మౌలిక సదుపాయాలలో వ్యూహాత్మక పెట్టుబడులు అవసరం, ఇవి "విజన్ తెలంగాణ 2040" మరియు సుస్థిర అభివృద్ధి లక్ష్యాలను సమన్వయం చేస్తాయి.