Q. తెలంగాణలో అక్షరాస్యత మరియు సామాజిక-సాంస్కృతిక చైతన్యాన్ని ప్రోత్సహించడంలో ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్ మరియు గ్రంథాలయ ఉద్యమం యొక్క పాత్రను చర్చించండి.

పరిచయం:
తెలంగాణలో గుర్తింపు కోసం జరిగిన పోరాటాలు కేవలం రాజకీయ పరిమితుల్లోనే కాకుండా, సాంస్కృతిక, విద్యా రంగాలకూ కూడా విస్తరించాయి. ఉర్దూ భాష ఆధిపత్యంలో తెలుగు దాడికి గురైన కాలంలో, సాధారణ ప్రజలకు విద్యనూ, వారి భాషతో మమేకమయ్యే అవకాశాన్నీ కల్పించిన రెండు ప్రధాన శక్తులు—ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు మరియు గ్రంథాలయ ఉద్యమం. ఇవి తెలుగులో అక్షరాస్యతను విస్తరించడమే కాకుండా, ప్రజల్లో వారి సాంస్కృతిక మూలాల పట్ల గౌరవం, నమ్మకాన్ని స్థాపించాయి.

విషయం:
ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు పాత్ర:
1. తెలుగు భాష పరిరక్షణ మరియు ప్రచారం:
a. నిజాం పాలనలో ఉర్దూ ఆధిపత్యం పెరిగిన సమయంలో, 1943లో తెలుగు భాషను కాపాడేందుకు ఇది స్థాపించబడింది.
b. సాహిత్య సభలు, తెలుగు ప్రచురణల ద్వారా భాషాభివృద్ధికి తోడ్పడింది.
c. ఉదాహరణకు, తెలుగు సాహిత్య కృతుల ప్రచురణ, కవిత్వ సభల నిర్వహణ వంటి కార్యక్రమాలు చేపట్టింది.
2. చర్చా వేదిక:
a. సురవరం ప్రతాప్ రెడ్డి, మాడపాటి హనుమంతరావు వంటి తెలుగు మేధావులను ఒకచోట చేర్చింది.
b. ప్రారంభ కాలంలో హైదరాబాద్‌లోని రెడ్డి హాస్టల్‌లో సమావేశాలు నిర్వహించబడేవి.
c. తెలుగు సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనానికి సమాఖ్యగా ఇది పనిచేసింది.
3. దమన కాలంలో సాంస్కృతిక ధైర్యానికి ప్రేరణ:
a. ఆసఫ్‌జాహీ పాలనలో తక్కువ చేసిన తెలుగు భాషకు గౌరవాన్ని పునరుద్ధరించింది.
b. సాహిత్యం, కళల ద్వారా ప్రజలలో సాంస్కృతిక ఆత్మగౌరవాన్ని పెంపొందించింది.
4. తెలంగాణకు వెలుపల విస్తరణ:
a. పరిషత్తు కార్యకలాపాలు ఇతర తెలుగు ప్రాంతాలకు, ప్రవాస భారతీయులకు కూడా విస్తరించాయి.
b. ప్రారంభంలో "నిజాం రాష్ట్ర ఆంధ్ర పరిషత్తు"గా ఏర్పడి, తర్వాత దాని పేరు "ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు"గా మార్చబడింది.
5. భవిష్య సాంస్కృతిక ఉద్యమాలకు పునాది:
a. ఈ పరిషత్తు అభ్యుదయ భావజాలానికి వేదికగా మారి, తెలంగాణలో ప్రాంతీయ చైతన్యానికి బలాన్నిచ్చింది.
b. భవిష్యత్తులో జరిగే తెలంగాణ ఉద్యమాలకు స్ఫూర్తినిచ్చింది.
గ్రంథాలయ ఉద్యమ పాత్ర:
1. తెలంగాణలో అక్షరాస్యత ప్రచారం:
a. నిజాం కాలంలో గ్రామీణ ప్రజలకు విద్య అందుబాటులో లేకపోయింది.
b. 1920–30లలో ప్రారంభమైన గ్రంథాలయ ఉద్యమం గ్రామీణ ప్రాంతాలలో పుస్తకాలు, పత్రికలు, వార్తాపత్రికల ద్వారా చదువు అలవాటు చేసేందుకు సహాయపడింది.
c. ఉదాహరణకు, హనుమకొండలోని శ్రీకృష్ణదేవరాయ గ్రంథాలయం, హైదరాబాద్‌లోని వివేకవర్ధిని గ్రంథాలయం ముఖ్య విద్యా కేంద్రాలుగా అభివృద్ధి చెందాయి.
2. జ్ఞానాన్ని ప్రజల దాకా తీసుకెళ్లిన ఉద్యమం:
a. గురజాడ అప్పారావు, కందుకూరి వీరేశలింగం, మహాత్మా గాంధీ, రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్ రచనలను ప్రజలకు అందుబాటులోకి తీసుకురావడంలో కీలక పాత్ర పోషించింది.
b. ఇవి “ప్రజల విశ్వవిద్యాలయాలు”గా మారాయి. అంతేగాక అధికారిక విద్యాసంస్థలకి భిన్నంగా ప్రజలకు విద్యను అందించాయి.
c. స్థానిక భాషలో చదవడం ద్వారా ప్రజల్లో చదువు పట్ల అభిరుచి పెరిగింది.
3. సామాజిక-రాజకీయ చైతన్యానికి వేదిక:
a. 1946–51 మధ్య జరిగిన తెలంగాణ రైతాంగ సాయుధ పోరాట సమయంలో అభిప్రాయాల రూపుదిద్దుకునేందుకు గ్రంథాలయాలు వేదికలుగా నిలిచాయి.
b. మానవ హక్కులు, సామాజిక న్యాయం వంటి అంశాలపై ప్రజా చర్చలు, సభలు నిర్వహించేవి.
c. ఇవి నిజాం వ్యతిరేక ఉద్యమాలలో ప్రజలు చురుకుగా పాల్గొనడానికి ప్రేరణగా నిలిచాయి.
4. సంస్కర్తల నేతృత్వం & సముదాయ భాగస్వామ్యం:
a. మాడపాటి హనుమంతరావు, కొమర్రాజు లక్ష్మణరావు వంటి నాయకులు గ్రంథాలయాల స్థాపనలో మార్గదర్శులయ్యారు.
b. ఉపాధ్యాయులు, విద్యార్థులు, స్థానిక స్వచ్ఛంద సంస్థల సాయంతో ఈ గ్రంథాలయాలు నడిచాయి.
5. విద్యా, సాంస్కృతిక చైతన్యానికి పునాది:
a. స్వాతంత్ర్యం అనంతరం ప్రజా గ్రంథాలయ వ్యవస్థ, వయోజనుల అక్షరాస్యత ఉద్యమాలకు బలమైన పునాది వేసింది.
b. నిజాం పాలనలో ఉర్దూ ఆధిపత్యానికి ప్రత్యామ్నాయంగా తెలుగు భాషను ప్రోత్సహించింది.
c. తర్వాత వచ్చిన తెలంగాణ సాంస్కృతిక మరియు రాజకీయ ఉద్యమాలకు ఓ విద్యావంతుల వర్గాన్ని సిద్దం చేసింది.

ముగింపు:
ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు మరియు గ్రంథాలయ ఉద్యమం తెలుగు భాషా గౌరవం, అక్షరాస్యత మరియు ప్రజల సాంస్కృతిక మేలుకు బలమైన దిక్సూచి కావడంలో ముఖ్య పాత్ర పోషించాయి. వీటి స్ఫూర్తితో సెప్టెంబర్ 9న నిర్వహించబడే తెలంగాణ భాషా దినోత్సవం, కళోజీ నారాయణరావు జయంతి వంటివి ఈ ఉద్యమాల మూల్యాలను — భాష, విద్య, సాంస్కృతిక గుర్తింపును నేటికీ మనం స్మరించుకునేలా చేశాయి.