Q. భారతదేశంలోని ప్రధాన నీటిపారుదల ప్రాజెక్టులు ఏమిటి? ఈ ప్రాజెక్టులు వ్యవసాయం మరియు అభివృద్ధిని ఎలా మెరుగుపరుస్తున్నాయి?

పరిచయం:
భారతదేశం మొత్తం సాగునీటి ప్రాంతంలో ప్రపంచంలోనే రెండవ స్థానంలో ఉంది. 2015–16 వ్యవసాయ గణాంకాల ప్రకారం భారతదేశం 66.1 మిలియన్ హెక్టార్ల నికర సాగునీటి విస్తీర్ణం కలిగి ఉంది. భారీ, మధ్య, మరియు చిన్న తరహా వంటి బహుళ స్థాయి ప్రాజెక్టులు దాని వ్యవసాయ ఆర్థిక వ్యవస్థను సమర్థిస్తుంది. ప్రధాన మంత్రి కృషి సించాయీ యోజన (PMKSY) "హర్ ఖేత్ కో పానీ" అనే లక్ష్యంతో నీటి లభ్యతను పెంపొందించడానికి ప్రయత్నిస్తోంది.

విషయం:
A. భారతదేశంలో ప్రధాన సాగునీటి ప్రాజెక్టులు:
1. భాఖ్రా–నంగల్ ప్రాజెక్టు (పంజాబ్–హిమాచల్ ప్రదేశ్) భారతదేశంలోని తొలి బహుళ-ప్రయోజన ప్రాజెక్టులలో ఒకటి. పంజాబ్-హర్యానాలకు కాలువల ద్వారా సాగునీరు మరియు ఉత్తర ప్రాంతాలకు జలవిద్యుత్‌ను అందిస్తుంది.
2. సర్దార్ సరోవర్ ప్రాజెక్టు (గుజరాత్)నర్మదా నదిపై నిర్మితమైన ఈ ప్రాజెక్ట్ ఎడారి ప్రాంతమైన కచ్ మరియు సౌరాష్ట్రలకు సాగునీరు అందిస్తుంది. అలాగే కరువు పీడిత జిల్లాలకు తాగునీటిని సరఫరా చేస్తుంది.
3. పాలమూరు–రంగారెడ్డి ఎత్తిపోతల సాగునీటి ప్రాజెక్టు (తెలంగాణ)దక్షిణ తెలంగాణలో 12 లక్షల ఎకరాలకు పైగా సాగునీరు అందించే లక్ష్యంతో, ముఖ్యంగా మహబూబ్‌నగర్, నాగర్‌కర్నూల్, వికారాబాద్, మరియు రంగారెడ్డి జిల్లాలలో, కృష్ణా నది నుండి నీటిని ఎత్తిపోస్తూ వెనుకబడిన మరియు వర్షాభావ ప్రాంతాలకు వరంగా మారుతుంది.
4. హిరాకుడ్ ఆనకట్ట ప్రాజెక్టు (ఒడిశా)మహానది నదిపై నిర్మితమైన ఈ ప్రాజెక్టు తూర్పు భారతదేశానికి సాగునీరు, వరద నియంత్రణ, మరియు జలవిద్యుత్‌ను అందిస్తుంది.
5. నాగార్జున సాగర్ ప్రాజెక్టు (తెలంగాణ–ఆంధ్రప్రదేశ్) కృష్ణా నదిపై నిర్మితమైన ఈ బహుళ-ప్రయోజన ప్రాజెక్టు ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద రాతి ఆనకట్టలలో ఒకటి. తెలంగాణ, ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని వివిధ ప్రాంతాలకు సాగునీరు, జలవిద్యుత్ ఉత్పత్తి, మరియు తాగునీటి సరఫరాను అందిస్తుంది.
6. శ్రీ రామ్ సాగర్ ప్రాజెక్టు (తెలంగాణ)గోదావరి నదిపై నిర్మితమైన ఈ ప్రాజెక్టు ఉత్తర తెలంగాణ జిల్లాలైన నిజామాబాద్, కరీంనగర్, మరియు ఆదిలాబాద్‌లకు సాగునీరు అందిస్తుంది. వరి, పసుపు, మరియు కందిపప్పుల సాగుకు సహాయపడుతూ గోదావరి తీరంలో వ్యవసాయ ఉత్పాదకతను పెంచుతుంది.
7. గాంధీ సాగర్ ప్రాజెక్ట్ (మధ్యప్రదేశ్)చంబల్ లోయ ప్రాజెక్ట్‌లో కీలక భాగం, చంబల్ నదిపై నిర్మితమైంది. మధ్యప్రదేశ్ మరియు రాజస్థాన్‌లకు సాగునీరు, విద్యుత్ ఉత్పత్తి, మరియు వరదల నుంచి నియంత్రిస్తుంది.

B. వ్యవసాయం మరియు అభివృద్ధికి సహకారం:
1. సాగునీటి విస్తీర్ణ విస్తరణ
-నికర సాగునీటి విస్తీర్ణం 2001–02లో 56.9 మిలియన్ హెక్టార్ల నుండి 2012–13 నాటికి 66.1 మిలియన్ హెక్టార్లకు పెరిగింది. స్థూల విస్తీర్ణం 92.6 మిలియన్ హెక్టార్లకు చేరింది. అంతేకాక అంచనా వేయలేని వర్షాలపై ఆధారపడటాన్ని తగ్గించింది.
2. మెరుగైన ఆహార భద్రత
-సాగునీటిలో 80% కంటే ఎక్కువ ఆహార పంటలకు లాభం చేకూరుతుంది. వరి మరియు గోధుమలు స్థూల సాగునీటి విస్తీర్ణంలో 72% వాటాను కలిగి ఉన్నాయి.
3. ఆదాయం మరియు గ్రామీణ ఉపాధి
-పంటల వైవిధ్యం (నూనె గింజలు, పత్తి)కు సహాయపడుతుంది. గ్రామీణ కూలీల వేతనాలను పెంచుతుంది. అలాగే వెనుకబడిన ప్రాంతాల్లో వ్యవసాయ ఆదాయాన్ని మెరుగుపరుస్తుంది.
4. సమర్థవంతమైన సాంకేతికతల అవలంబన
-ప్రాజెక్టులు బిందు సేద్యం, స్ప్రింక్లర్, మరియు సూక్ష్మ సాగునీటి పద్ధతులను (PMKSY–ప్రతి చుక్కకు ఎక్కువ పంట కింద ప్రోత్సహించబడ్డాయి) ప్రోత్సహించి, నీటి ఉపయోగ సామర్థ్యాన్ని పెంచుతాయి.
5. వాతావరణం మరియు కరువు స్థితిస్థాపకత
-ఋతుపవనాలు వైఫల్యం అయినా సందర్భాలలో ఇవి పంటకు నీటిని అందిస్తూ స్థిరత్వాన్ని మెరుగుపరుస్తుంది. అలాగే SDG-2 (ఆకలి రహితం) మరియు SDG-6 (నీటి లభ్యత) వంటి స్థిరమైన అభివృద్ధి లక్ష్యాలతో సమన్వయం చేస్తుంది.

ముగింపు
విస్తృత మౌలిక సదుపాయాలు ఉన్నప్పటికీ, భారతదేశ సాగునీటి సామర్థ్యంలో 45% కంటే ఎక్కువ ఉపయోగంలో లేదు (CWC, 2021) ఇది వ్యవసాయ సామర్థ్యాన్ని దెబ్బతీస్తుంది. ఆన్-ఫార్మ్ జల నిర్వహణ, గణాంకాల ఆధారిత కమాండ్ ఏరియా ప్రణాళిక, మరియు వాతావరణ స్థితిస్థాపక సూక్ష్మ సాగునీటి వైపు మార్పు అనేది అత్యవసరం.